ARS MEMORIÆ
IORDANI BRVNI
I.
Tvnc artem sub
vmbra Idearum degere arbitramur, cum aut torpentem naturam antecedendo
sollicitat; aut deuiam & exorbitantem dirigit & perducit; aut
deficientem lassámque; roborat atque fulcit, aut errantem corrigit, aut perfectam
sequitur, & industriam emulatur.
II.
Est quidem
huiuscemodi ars rerum prosequendarum in genere discursiua architectura; &
habitus quidam ratiocinantis animæ, ab eo quod est mundi vitæ
principio, ad omnium atque singulorum se exporrigens vitæ principium. Nulli
de potentiis ipsius tanquam ramo innixus, neque de peculiari quadam emergens
facultate: sed ipsum totius stipitem vtpoté ipsam animæ totius
incolens essentiam. Quod non ab re dictum existimarim: si quippé in
memoratiua potentia consisteret: quomodo effunderet ab intellectu? si in
intellectiua: quomodo é memoria, sensu, & appetitu transmitteret? Porró
per ipsam regulamur & dirigimur, ad intelligendum, discurrendum,
memorandum, phantasiandum, appetendum, & quandoque vt volumus sentiendum.
III.
At vero hoc quo,
generaliter ad omnes atque singulas functiones anima fertur, quale sit, &
quomodo: non satis est apertum, quæritur. n. quid est quo artem induit
anima? qua arte anima artem induit? nunquid non artem conuenit appellare quo
technica mater natura ex frequentatis actibus, expertem se reddere nititur?
IIII.
Nónne
licebit dicere anté plurimas artes extare artem quam organicam dixerim:
cum plurimi artificum vtantur organo; quorum tamen ars non est organum; sed per
organum prosequuta? Nonne artem dicere licet, quæ artium fabricat
instrumentum? quid. n. erit si non est ars ? Adhæc si organum non
precessit quo oportuit aliud fabrefieri: expone mihi artis rationem, quæ
artem debuit precessisse? In quo nam vt in subiecto agentis ars organica
præxtitit? Omni proculdubio in physico illo quod præ erat. Illud
positione quadam formatum est in primi organi intimæ susceptiuum
deminationis. Quod si vulgariter phylosophanti placeat ab extrinseca forma rei
essentiam primó denominare: dimittimus; Quia consuetum est artificialium
rationem in forma extrinseca ponere: cum ars non profundet in intima
materiæ. Sed hic distat á nostra intentione: ita vt non
intolligat.
V.
Quod si ita est
vt melius philosophantibus apparet: id quod primó est ars nil aliud est
dicendum; quám naturæ lacultas connata rationi, cum seminibus
primorum principiorum, quibus inest potentia, qua ab extrinsecus obiectis
tamquam diversis illectentur illecebris; & ab agente intellectu tanquam
irradiante sole illustrentur: & ab æternis Ideis quasi siderum
mediante concursu influxum recipiant: dum ab optimo maximo foecundante cuncta
in actum, atque finem proprium pro viribus consequendum ordinentur. Ex quibus
manifestatur non temeré nos dedalam naturam artium omnium fontem, atque
substantiam velle nuncupari.
VI.
Considerato
igitur qua intentione possimus expressisse, artem in quibusdam excellere
naturam: eandemque in allis ab illa superari. Id. n. esse minimé potest
quam vbi naturam in actibus remotioribus; quasdam rationes maiores, quam in
mage propinquis ostendere conspexerimus. Ipsam perpetuare fertur in eadem
specie formam substantialem, quam non valet secundum numerum eandem
perpetuasse: in quibus artis facultas non extenditur. Forma vero extrinseca,
atque figura inuentoris clauis magnæ; per artem duro committitur lapidi,
vel adamanti. Item conditiones, actus, & nomen memoriæ, &
cogitatiuæ obiectis perpetuanda committuntur; quæ tamen natura
retinere non potuisset: quandoquidem fluctuantis materiæ stomachus
maturé omnia digerit.
VII.
Sed vnde inquam
hæc arti facultas? inde nimirum vbi viget ingenium. Ingenium cuius est
proximé? hominis. Homo vero cum suis facultatibus omnibus vnde emanauit
primo? á natura sané parturiente. Ergo si rem ab exordio
intueberis, & ab ipsa radice hanc arborem transplantandam velis euellere:
ad naturæ cultum, atque recognitionem inclinatur. Id sané
præstabis cum vociferanti, clamantíque principio, in timiús
que nos illustranti animum intenderis. Natura est quæ animis corpora
confingit; Natura animis instrumenta congrua suppeditat. (vnde Pythagorei,
& ingenia Magorum, vitam, atque animæ speciem á corporis forma
deprehendisse perhibentur). Natura ipsa tibi (nisi auertaris) aderit in
omnibus: vniuersalis. n. natura non contrahitur quo minus nobis extet
officiosa, super omnia enim pluit Iuppiter germina, & super omnes plantas
oritur benignus Apollo. Sed non omnia parem á superis imbuunt vitam: cum
non pariter omnia ad illos conuertantur, vt manifesté patet in nobis qui
per nos ipsos ab illorum communicatione diuellimur.
VIII.
Cum igitur omne
possibile natura præstet, siuo anté naturalia, siue in
naturalibus, siue per naturalia: ita intelligas á naturalibus omnibus
actionem proficisci: vt naturam per eadem agere non ignores. Distinguat
quantumlibet, agens positiuum á naturali vulgaris philosophia; non. n.
inficiam. Illud mihi iuro admitti volo: vt ita distinguatur, sicut organum
operantis ab ipso distinguitur operante; sicut medium ab ordinanto, brachium ab
exagitante.
IX.
Propterea
intelligas nos minimé alligatos esse communi philosophiæ cum
naturæ nomen materiæ, formæque adstrinxerit: sed & cum
efficiens intrinsecum principium recognouerit; siue sit omnibus commune, siue
ad hoc suppositum, vel ad illud fuerit contractum. Vnde libentius idiotas
loquentes audimus: dum naturam istius hominis, cum illius hominis natura
comparant: non. n. vt vniuersale logicum, vel ad eius similitudinem licet
apprehendere naturam: sed vt physicum, quod est tum in omnibus, tum ad singula
contractum.
X.
Hæc est
quæ mediaté sensibilia preterita & absentia: præsentia
reddit, atque conspicua: hinc quidem visu sensibilia per sculpturam, atque
picturam: inde vero fluentia verba, & quasi in nihilum prodeuntia;
stabilia, fixáque reddit per scripturam. Insuper & conceptus, &
silentes intentiones cominus comunicabile, è minus ad omnia loca
transmittit, atque tempora.
XI.
Quod
liberé siue fatum, sine necessitatem, siue bonum, sine demourgon, sine
mundi animam, sine naturam appellare consueuere: ab imperfectis ad perfecta,
inferioribus istis communicanda: motu atque tempore procedit, quod in omnibus,
& singulis est idem principium. Hinc & eadem serie progressum facere
dicitur ars, quam manu ducit. Ideo (vt ad propositum intentionis nostræ
spectat) cultris in arborum corticibus prior scripsisse perhibetur vetustas. Cui
successit ætas in lapidibus celte excauatis inscribens: Quam sequuta est
papyrus sepiarum succis exarata. Inde pergamenae membranæ atramento
artificioso magis intinctæ. Proinde charta & inhaustum,
præloque promendæ in vsum longé omnium aptissimum literæ.
A cultris inquam ad stilos, á stilis ad spongias; á spongiis ad
calamos; á calamis ad pennas; á pennis ad fusilia tandem elementa
peruentum. Haud secus in iis quæ ad scripturam pertinere videntur,
internam contigisse arbitramur: dum ab antiquo humanum studium sine á
Melico Simonide, siue ab alio sumpserit exordium: quæ locorum, &
imaginum proportionalium chartæ atque scripturæ, actúque
phantasiæ & cogitatiuæ, locum scriptoris & calami
subeuntibus: species rerum memorandarum in interno libro inscribere studuerunt.
Quorum industriæ quid, & quantum addiderimus: ipsorum qui hæc
nostra cum illorum monumentis conferre poterunt, esto iudicium. Iam quæ
ad nostram faciunt praxim aggrediamur.
XII.
Habes in libro
clauis magnæ duodecim indumentorum subiecta. Species, Formas, Simulachra,
Imagines, Spectra, Exemplaria, Vestigia, Indicia, Signa, Notas, Characteres,
& Sigillos. Quorum quædam referuntur ad sensibile ob oculum (siue
natura sine arte figurante dicta) cuiusmodi sunt extrinseca forma, Imago. Exemplar
quæ per picturam, & alias figuratiuas artes emulatricos matris
maguæ describunt, atque describuntur.
Quædam ad
internum sensum referuntur in quo magnificantur, protelantur, &
multiplicantur, in mensura, duratione, & numero: vt sunt quæ
contrectanda phantasticæ se offerunt facultati. Quædam sunt
quæ in eodem versantur similitudinis puncto: vtpoté quæ
á forma eiusdein generis, & substantia eiusdem speciei extrahunt
exemplar. Quædam á propria propositi substantia deficiunt, vt
patet in omnibus in quibus sophista mendicat á reali; &
vniuersaliter ars emulatrix á natura. Quædam veró
adeó arti videntur appropriata: vt in eisdem videatur naturalibus
omninó suffragari: hæc sunt Signa, Notæ, Characteres, &
Sygilli: in quibus tantum potest: vt videatur agere præter naturam ,
supra naturam, & si negotiun requirat, contra naturam.
XIII.
Hisce succurrit
vbi figuras & imagines reddere non potest: cum in imaginabilium, vel
figurabilium genere non versentur. Carent. n. illa accidentibus illis quibus
sensuum pulsari consueuere ianuæ: carent partium differentia, &
dispositione, sine quibus antecedentibus, effigiantis actus non succedit. Horum
genus ex vna parte ingrediuntur quædam medio se habentia modo:
nempé quæ quodammodo referunt, & referuntur: cuiusmodi sunt
indicia. Indicamus enim non solum efficiabilia, imaginabilia, &
exemplificabilia; item exempla, imagines, & effigies: verum quoque,
quæ sigillis, notis, & characteribus exprimunt, & exprimuntur. Vnde
non temere in illa enumeratione indicia mediam sortita sunt sedem;
XIIII.
Mercurium ergo
præsentat species: forma simulachrum, exemplar, & spectrum. Mercurij
veró substantiam, essentiam, bonitatem, iustitiam, & sapientiam,
præsentant notæ, characteres, & sigilli. Quæ veró
promiscué tum Mercurium, tum & omnia quæ de Mercurio dicuntur
præsentia reddunt: indicia sunt proprius appellata. Iis tanquam communi
imaginis, notæque stipite: indicamus, & præsentamus, vtrumque.
Sicut in demonstratiuis pronominibus est manifestum: cum Mercurij, &
virtutis dicimus hoc simulachrum, hoc signum, hanc notam, hanc similitudinem.
XV.
Istis
consideratis: memento huic arti media alia vsu veniro non posse ad suum finem
consequendum, quam sensibilia, formata, figurata, tempori, locóque
contracta: quemadmodom & in omnibus aliis technicis animæ operibus
accidere in primo volumine Clauis magnæ fuit expressum. Nihilo tamen
minus non vti intelligitur omibus tanquam imaginibus: siquidem multa quorum
debet esse memoria, imaginabilia non sunt neque effigiabilia, neque simili
quodam insinuabilia; cuiusinodi sunt termini, vsia, ypostasis, mens,
cæteraque id genus: sed vt signis significabilium; imaginibus
imaginabilium. Et cum hoc illud non est mente prætereundam quód
non minus sunt alligatæ signis imagines, quám signa imaginibus
sunt adnexa.
XVI.
Ex adnexionis
defectu accidit infirmitas illa, qua vtentibus arte multoties collocata species
non occurnt, non tamen ex hoc capite rem ipsam perpendisse videntur
prædecessores nostri. Hic est qui interim visus sensum refringit magis
quam lumen excellentius, densior obscuritas, magna celebritas, distantia
dispergens, & id genus alia, quæ locis quibus vti consueuerunt
solentem accidere. Hinc veluti percussi canes lapidem mordentes vel baculum,
verum discriminis huius authorem minimé percipientes, alium incusant. Nobis
autem cum datum est illam inuenisse, & perfecisse, nec locis materialibus
(verificatis. s. per sensus exteriores) vltra non indiguimus, nec ordini
locorum memorandorum ordinem adstrinximus: sed puro phantasiæ architecto
innixi, ordini rerum memorandarum, locorum ordinem adligauimus. Vnde nobis ita
successisse presumimus, vt quidquid ab antiquoribus hac de re fuit consideratum
, præceptum & ordinatum (quatenus per eorum scripta quæ ad
nostras deuenere manus extat explicatum) non sit conueniens pars inuentionis
nostræ, quæ est inuentio supra modum prægnans cui
appropriatus est liber Clauis magnæ. Sed interim ad dignitatem
considerationis istius conuertamur.
XVII.
Fama est
naturalis considerationem proportionari considerationi de simo, quæ non
formam seorsum, nec materiam seorsum respicit, quæ naturæ nomine
insigniuntur: sed materiam formatam, formamque materialem materiæ
adplicitam, quibus efficitur quod naturale proprié nuncupatur. Hic est
nexus ille, quo abacto, nullum prorsus opus est, quod natura valeat effingere:
multó minus valet ars quæ eiusdem pedissequa: si infra nihilum
minus aliquid esse licet somniare, Ars. n. non solum vt primum subirctum
naturam ipsam supponit: sed & vt subiectum proximum ipsum naturale. Sicut
igitur omnis ars pro suæ considerationis elementis requirit rationem
materiæ conuenientis suorum operabilium, atque formæ concinnioris
(cum generalis omnium finis sit in aliquæ subiecto aliquam nouare
formam:) ita & ars ista, cuius eadem ratio est cum ratione graphicæ
facultati in genere, & excellenti proportionis modo; duabus manifestis
eiusdem speciebus proportionatur. Est. n. pictura intrinseca, cum rerum, &
operum memorandorum producit imagines. Est etiam scriptura intrinseca, cum
rationum, & verborum ordinat, atque tribuit signa, notas & characteres:
quæ quia etiam in imaginabilibus subiectiuantur: non inficior quód
communiter loquentes, tum ad memoriam rerum, tum ad verborum retentionem
ordinatas foruias, appellant imagines.
XVIII.
Habet pictura (vt
decentibus vtar in hac arte terminis) subiectum primum in quo, parietem,
lapidem, & similia. Habet subiectum proximum ex quo, ipsum colorem; &
habet pro forma ipsos colorum tractus. Scriptura etiam habet subiectum primum
chartam tanquam locum: Habet subiectum proximum minium, & habet pro forma
ipsos characterum tractus. Ita & hæc ars obiectiué duplex
admittit subiectum: primum videlicet quod est locus; & proximum quod est
appositum, sine adiectum. Potentialiter etiam duplex admittit subiectum, memoriam
videlicet, atque phantasiam in genere, loco vnius: & speciem phantasiabilem
seu cogitabilem in genere, loco alterius: Et admittit pro forma intentionem,
& collationem specierum existentium in vno subiecto; ad species existentes
in alio subiecto. Sicut etiam pictura, atque scriptura, quibus suam forment
materiam, adaptant organa: ita & huic, non desunt arti suarum figurationum
instrumenta.
SECVNDA PARS.
Triplex igitur
consideratio artis istius praxim anteire oportet. Prima quæ speculatur
quæ, & qualia debeant esse subiecta. Secunda quæ docet
quæ, & cuiusmodi sint apparandæ formæ. Tertia quæ
adaptare docet organum, mediúmque illud, quo solertior operatur anima:
de quibus omnibus perfectissimé in primo Clauis magnæ peractum
est: pro ratione tamen huius libri ne sit truncus, & imperfectus in se ipso
(non. n. semper est commodum inquirentem artis principia ad subalternantem
transmittere disciplinam: quatenus. n. principia differentus quibusdam ad
speciem aliquam contrahuntur; migrant in primam partem scientiæ
subalternatæ) tres pro tribus istis canonum ordines adducemus. Primos de
materia siue de subiecto. Secundos de forma siue de adiecto. Tertios de
instrumento quod virtutem præ se fert efficientis: vnde in idem vergunt
caussæ, genus efficiens & instrumentum.
DE SVBIECTIS.
Primum ergo
subiectum est technica extensio, siue sinus in phantastica facultate,
ordinatus. Ex speciebus receptaculorum consitus, quæ ex animæ
fenestris influxere. Diuersis distinctum partibus, visa omnia atque audita suo
recipiens ordine & ad animæ libitum retinens. Quæ definitio
respicit subiectum commune, formarum communium, ex arte communi quæ ex
antiquitate ad nos vsque deducta est. Prim um autem subiectum ex principus
Clauis magnæ est: phantasticum chaos ita tractabile; vt cogitatiua
potentia ad trutinam redigente visa, atque audita in talem prodire possit
ordinem, & effigiem; quale suis membris primis vltimisque partibus
felicissime valeat ipsa per aures vel oculos percepta constanter presentare,
tanquam nouæ arboris vel animalis, vel mundi prospectum incurrens. Haud.
n. secus tale chaos se habere videtur quam nubes ab externis impulsa ventis;
quæ pro impulsuum differentiis atque rationibus, infinitas
omnésque subire valet specierum figuras. Hoc sané subiectum quam
foelix extet atque nobile; melius ipsa experientia quam vlla vi potest
iudicari. Verumtamen qui ex Claui magna potent elicere eliciat: non enim
omnibus dabitur hanc adire Corynthum. Iam ergo ad subiectum primo definitum
modo redeamus.
II.
Constat quidem
subiectum primum partibus materialibus; atque ita materialibus: vt visiuam non
subterfugiant facultatem, quatenus eadem suo ordine phantastica facultas valeat
contempiari, vel ipsis vtens tanquam partibus atque principiis, in monstra,
novasque innumeras metamorphoses digerere, & digestas velut orbi adfixas
intueri. Ideóque in horum consortium non admittuntur in materialiora
subiecta, de quibus in arte vera artium, & facultate facultatum.
III.
In horum
constitutione seruanda est ratio inter magnitudinem, & parvitatem relata ad
hominis molem atque prospectum. Inter intensionem & remissionem; relata ad
sensus limites. Inter præteritum & futurum, relata ad præsentem
actum. Inter excessum partium & delectum relata ad rei totius
præsentandæ integritatem: Inter distantiam, & propinquitatem,
relata ad motus competentiam. Inter terminum á quo & terminum ad
quem, relata ad eius quod mouetur appulsum naturalem.
IIII.
Horum aliud est
communissimum, qula tantum valet extendi, quantum phantasiæ potest
comprehendere sinus, qui positæ orbis quantitati quantumlibet addere
potest, licet non quantumlibet substrahere. Aliud est commune quod Cosmicarum
perspectarum partium cumulo constat. Aliud est minus commune, vtpoto si libet
politicum. Aliud est proprium, nempé si placeat oeconomicum. Aliud est
magis proprium tetrathomum, videlicet vel, pentethonium Aliud est propriisimum,
quod est athomum, athomum inquam non simpliciter, sed in isto genere. Quorum
omnium modorum: primus excluditur per se ipsum ab vsu præsentis artis. Nouimus
enim quomodo infinita in vnum atrium reducantur, & multiplicentur in eodem.
V.
Hæc quoque
dupliciter contingit vsuuenire animata. s. & inanimata. Animata quidem cum
subiecta substantiua adiectiuis apparebunt illustria, & insignita,
quæ quidem aduentantium formarum, decursti moueantur: in animata vero cum
vacua proferuntur & inania. Caueto igitur ne vulgatum illud experiaris.
Vacua vacuis. frustra. n. sperabis in artis huius praxi, quod aiunt. Parietes
clamabunt: lapides dabunt vocem suam.
VI.
Committe communia
communibus; minus communia minus communibus, propria propriis; proprioribus
atque propriissimis propriora, atque propriissima. Hic habes considerandi locum
quo non modo ab omni obliuionis formidine exemptus fias; verum quoque ad
perfectiores effigiandi & inscribendi vsus, item in ordinando &
methodum methodorum inueniendo, promptior atque securior efficiaris. Et habes
istud modo suo in radicibus primi Clauis magnæ.
VII.
Sint naturalia
omnia & vel phisicam vel technicam admittant formam. Sint formis
effigiandis quantitate proportionata, vbi illud memineris quod natura clamat so
prescriptum in speciebus ad maximum & ad minimum habere terminum, eique
tanquam subditæ præstanti legi non licere quantæcunque
materiei quamcumque committere formam. Quod ad mensuram superius consideratum
est referendum cum antiquis, quæ quidem respicit formas seu adiecta illa,
quæ frequentissime subiectis committi assolent. Sint non vitra metam
præcipué visibilium vnde intensione sua lædere possint, nec
infra suos etiam remissa fines, quatenus ad internum oculum commouendum minus,
vol minimé reddantur habilia. Caueto in engraphia vt cauetur in
extrinseca scriptura: ne inquani ita subiecta subiectis sint apposita: vt
proprios nec distinguas terminos & interualla: propriámque
figurationem admisceates alienæ; tum sui denegent coniecturam, tum &
alienam impediant. Sicut enim litteræ super litteras appositæ,
& sigilli super sigillos, se inuicem aut delent, aut certé
confundunt: non minus subiectis nedum inquam adnexis & connexis: sed &
continuis, vol contiguis, nulla intercapedinis conuenienti latitudine
distinctis: importunam te noueris incurrere confusionem.
VIII.
Ita quoque
capienda sunt subiecta vt determinatis mediis, longitudinibus, altitudinibus
& latitudinibus & extremitatum differentiis, habitudinem aliquam
habeant ad inuicem. Omnis enim virtus naturaliter præsentantium, &
oculum tum primo externum, tum deinde internum commouentium, non tantum in
coloribus & eorum fonte lumine sita est, quantum in extremitatum differentiis,
ex quo principio perspectiuo opticus & catopticus ad ea quæ
cæteris mirabilia videntur peragenda sunt promati: quod si ratio subiecti
faciat vt ipsum non ferat á semetipso: tentet succurrens (vt innuimus)
cogitatio vel per additionem externi, vel per additionem proprij, cum per
congruentes formationes vtrumque possit accidere materiæ. Subtractione,
ex lapide fit Mercurius. Additione ex ligno consuitur nauis. Compressione &
distractione de cæra fit effigies. Tractu ex lineis fit figura. Alteratione
ex vino fit acetum. Item alia commixtione, segregatione alia. Nexu alia.
Solutione alia, alia Consequentia, & Continuitate tentantur ad commutandam
formam, & vniuersaliter mutabilis rei naturam.
IX.
Illud quoque non
est prætereundum subiecta proportionalitor ad oculorum intuitum in obtutu
cogitationis internæ spectanda esse. Sicut. n. ibi sensibile inhaerens
sensui non sentitur, & sensibile eminentius remotum á sensu, caret
actu sensibilitatis siquidem nec oculis nimis proximos (nec admodum ab oculis
sepositus liber legitur) ita in proposito, obtutus internæ cogitationis,
quam ita regulare convenit, vt in genere suæ facultatis mediocri sitam
elongatione ab intendente potentia, sibi figuret obiectum atque fingat. Illud
quoque non minus omnibus est cauendum, ne quasi credentes & memorantes
subiectum naturali potius memoriæ, quám speculari afferamus visui:
accidit. n. ex huius considerationis penuria, aliquem opinari se subiectum
figurare, vel tanquam figuratum contueri: cum tamen illud non sit. Aliud enim est
subiectiuare, aliud, quasi in tenebris scribere, vel sub pallio.
X.
Ad amouenda vero
quæ subiectorum continuitatem faciunt eorumque distributionem,
distinctionémque propediunt, consultum erit vt inter positum subiectum
& subiectum interposita tanquam abolita deletáque censeantur. E
contrario vbi continuum & vniforme spacium nimis produci contigerit vt
vltra quam satis est natura sua valida seiunxerit subiecta: tua positione alia
post alia subordinare valebis, nec non adiectivis insignita concipere subiectis.
Quid. n. obstat quominus phantasia antiqua hinc recedere; iisque noua accidere
secum ipsa fingero valeat? Porró hæc phantastica, quæ veris
addi placuerit: non levitor habeantur sicuti levitor efformantur: eo
úsque. n. in illis cogitando est incumbendum, quoad ita tibi
consuescant, vt á verioribus nihil differre videantur; Id quidem modica
præstabis sollicitudine si voles.
XI.
Subiectorum sane
repetita excursio, tantum adfert emolumenti; quantum præsens artificium
valere potest. An ignoras illum qui diutius legere consuevit: citius quam
possit opinari, eum singulas considerasse literas, ex literis composita scripta
referre? ipsum sane consuetudo ad perfectius sine cogitationo agendum impulit:
quam in assuetum valeat vnquam pura & intentior super singulas partes &
elementa regere atque ducere cogitatio. Peritus consuetudine cytharedus
perfectissimé sola actus consuetudine, non cogitando cytharizat: alius
autem etiam tactuum rationom eandem habens, quam et ille: cum consuetudine
careat, tanto se habebit rudius: quanto magis super agendis cogitando incumbet.
Satis vulgatum est quanta sit vis consuetudinis. Satis perspicuum est quem
leuis aqua durum excauare valeat marmor atque ferrum. Sed quid plura de re
nimium manifesta? Dicta non prætermisimus, haud quidem quia satis non
sunt manifesta: sed quia maximé operæ precium est, vt ad istud
propositum referantur. Nouerunt iuxta artis antiquæ canones laborantes,
simul longé seposita ab inuicem subiecta, eadémque plurima: vno
cogitationis actu contueri ad expressionem non minus quam si in charta legerent
expeditam & exquisitam. Id cum imperitis omnibus, tum & iis qui primo
se accingunt operi minus credibile solet apparere: ipsa tamen res conuincit
oppositum. Quod si per antiquas artes est præstitum præstarique
videmus quotidie: quid fiet in ista inquam breuissimam admodum moram exigit
consuetudo? plus, melius, tersiúsque tibi præstabunt, hic tres
quatuórue lunæ reuolutiones: quám sex illi solis proprij
potuerint afferre recursus. Inuenimus namque viam committendi singulis
quibuscunque subiectis integros quosque terminos retinendos, & maiora
longéque plura vt ex archanis magnæ Clauis est manifestabile. Quod,
quantum & quomodo attrectauerit, alij ipsi viderint qui de ambobus
recté poterunt iudicare.
XII.
Aspicis proinde
quam sit ab eminente natura prelata varietas. Varia sunt mundi membra.
Variæ sunt in membris mundi species. Variæ sunt in speciebus
indiuiduorum figuræ: non. n. altera olea alteri oleæ prorsus est
configurata; non alter homo prorsus alteri similis. Itaque differentus omnia
sunt pro capacitate distincta, singula á singulis, omniáque ab
omnibus proprii secernuntur tanquam finibus differentiis. Tenta igitur
naturæ conformaturus in omnibus diuersitatem, in modo subsistendi, in
magnitudine, in forma, in figura in habita, in habitudine, in termino , in
situ, & quot poteris discriminibus indue, in agendo, patiendo, elargiendo,
capiendo, subtrahendo , addendo , aliisque modis vt diximus alterando. Vicissim
quidem dicuntur ens et vnum: quidquid vnum non est, ens non est, vniquodque
autem hoc ipso vnum esse sentimus: quia modo suo propria terminatur
differentia. Sensibus omnibus vniformitas nauseam parit, omnes. n. non modo vna
qualitatis specie frequentiori, atque continua non delectantur: sed neque ad
modicum temporis vnam eamdemque prorsus: vtpote vno, eodemque modo prorsus
affectam patiuntur. Quod minimé præteriuit eos qui velocissimum in
naturalibus omnibus fluxum considerantes: impossibile rati sunt eundem fluuium
bis (imo vel semel) posse pedibus attingi.
XIII.
Hinc affectiuitas
dependet subiectorum, affectiuitatem appello afficiendi actiuam facultatem, cum
aliqua alliciente vel vrgente varietate, vel ab intrinseca natura dotantur, vel
ab ipsa insigniuntur positione. Inde quibusdam consultum est principalibus subiectis
apposititia quædam addere subiecta; vt affectiuitatem quam á se
ipsis non habent: possint propter aliorum quasi sibi insitorum additamentum
admittere. Quid enim? quanto magis in affectiuitate intenduntur atque
remittuntur, tanto virtuosius ant lentius affectibilem ipsam commouere possunt
phantasiam, memoriæque subire aulam atque repetere. Hinc calcaria, hinc
sales, hinc aculei; hinc condimenta, hinc obliti dum tentant reminisse,
repetunt, recapitulant, resumunt quasi per ipsam diuersitatem, per ipsas vices,
vel vt melius exprimam; per ipsam in vicibus diuersitatem sperent accire
spiritum memoriæ. Quod bene facillimé cedit iis qui minimé
animo turbati id faciunt: alioqui tanto in maiorem tenduntur confusionem;
quanto turbatio illa magis atque magis incalescit. Quanta vero sit affectuum in
genere virtus, & quomodo sint prouocandi, seruandi, & variandi , non
parum aperte in libro Clauis magnæ insinuatur.
DE ADIECTIS.
I.
Adiectum vero seu
forma in genere isto definitur subiecto sine physico, siue technico, siue
phantastico appositum, ad aliquid per solertem cogitationis apparatum,
presentando, effigiendo, notando, vel indicando ad picturæ
scripturæque similitudinem; exprimendum vel significandum. Quæ
ratio rospicit formas communes, ab antiquitate ad nostra vsque tempora
dilapsas. Forma vero vt ex radicibus Clauis magnæ elicitur: est
depromptus & explicatus ordo cogitabilium specierum, in statuas, vel
microcosmon, vel in aliam generaliter architecturam dispositum; ad quolibet
dicibile interius notandum , vel figurandum ex ductu phantastici chaos,
methamorphoses omnes admittentis. Cuius Typum non tanquam hic declarandum: sed
ut & hic iuspiciendum apponimus.
FIGVRA PRIMA.
II.
Est ibi chaos in
tua primordiali natura elementorum & numerorum ordinem, atque seriem non
excludens, cum non solum ipsum informe formabile oportet intelligere, verum
quoque vt ordinate formabile concipere necesse est. Est vt vides diuersis
distinctum interuallis in se suísque portionibus omni formalibus figura:
dum formator designatus per elementum. A. per informes numerorum
elementorúmque discurrit circuitus, & semidiametros. Aliam ipse
figuram per Arietem imprimit: aliam per Taurum; alias quoque per reliqua omnia.
Aliam per arietem denuo cum Saturno reuertentem, aliam cum Marte remigrantem,
aliam cum hoc & illo: aliam sine hoc & illo. Vnde in infinitum possunt
formari & reformari, siue numeri ipsi, ipsáque elementa, siue ipsi
diuersimode ducti motores atque efficientes. Hoc est informe chaos formare,
siue formantes eosdem ad formata; diuersa siue formantes varios atque diuorsos
ad eadem formata referas, nihil interest in proposito. Veruntamen illud quod
immobile manet, atque subest: hac ratione qua subest, atque formatur, habeatur
vt foemina ad marem, & prorsus informe vt vndecunque formabile esse possit.
Esset communi iudicio magis perfecté chaos, si ex inordinatis constaret
etherogeneis, sed tale nulli posset esse vsui. Necessum quidem est ad obsequium
memoriæ numeros & elementa ordine quodam esse disposita quo
aduentantibus motoribus atque formatoribus; cæteras etiam memorabiles
valeant suscipere formas. Sunt autem (vt vides) ita ordinate disposita, vt idem
nec in eadem semidiametro, neque in eodem circuitu, aliquando possit occurrere,
siuo sit elementum, sine numerus. Excellentissima pleraque alia per hanc
figuram pertractari possunt; sed minimé hic locus est. An tamen cum hoc
consulto sit apposita; non decerno, sed affirmo tantum. Hoc vnum dixerim quod
si attentius eam contemplabere cum rationibus hic explicitis: artem figuratiuam
talem poteris adipisci, qualis non solum memoriæ, sed & cæteris
omnibus animæ potentiis mirum in modum subueniendo conferet.
III.
Primum igitur
& in adiectis notandum est, eorum rationem esse inter excessum &
diminutionem, intensionem & remissionem , præteritum & futurum,
distantiam & propinquitatem , relata ad hominis molem, vel semissem, ad
intuitum, & præsens tempus in quo debet esse memoria.
IIII.
Horum alia sunt
animata, & ista possunt concurrere vt organa, & efficientia,
adiacentia, & opera, alia sunt inanimata, & huiuscemodi concurrunt vt
organa adiacentia, & opera duntaxat. Animatorum vero alia sunt rationis
participia, & ista aptasunt ad omnem actionem & passionem, &
neutrum se habendi modum. Alia ratione carent, & istis (vt satis est
manifestum) dicta per vniuersum non satis conueniunt.
V.
Ipsorum quoque
quædam sunt naturalia, quaodam artificialia, quaodam sunt á
sensibus externis illapsa ad sensus internos. Quædam in sensibus ipsis in
ternis efformata quorum omnium species sunt Forma, Similitude, Imago, Figura,
Exemplar, Character, atque Signum, secundum formalia significata
distinctæ vt stat indictum in Clauis magnæ considerationibus.
VI.
Quod ad eorum
magnitudinem attinent: Adiecta eo pacto conuenit subiectis esse commensurata:
ut reuera ipsa sunt in rerum natura, alioqui facilé deperderentur &
visum phantasiæ aut obtunderent aut disgregarent. Diuturniorem
certé perquisitionem in ampla pagina microgramma: requirit &
ægré requisitum reperitur. Mole quoque sua arbor spatium replens
aut exuperans non reddit suam perspicuam figuram. Pro iis valde nobis probatur
artificum quorundam industria, vbi modica quædam & phantasiæ
visum subterfugientia subiectis sese offerunti adiicienda: alteri adiectiuo
formam illam adiiciunt, cui adherere assolet atque concomitari. Adferet illi
Sagittarius sagittam, scriptor calamum, Sutor acum. Tanta virtus est in
connexione, adnexione, antecedentia, concomitantia & consequentia: vt
inuisibilia faciant visibilia, intelligibilia per vniuersum sensibilia,
difficilis quoque sensus facile persentita.
VII.
Quod ad
qualitatem attinet: sint illustria, sint quæ imaginationem,
cogitationémque pulsare valeant, vtpoté quæ aliquid
admirandum, timendum, iucundum, triste, amicum, inimicum, abominabile,
probabile, admirandum, prodigiosum, de quo sit spes, vel suspicio, &
omninó quod in intimos affectus potenter irrumpat: secum afferant. Hinc
caueto ne aberres minus sobrié intelligens modum præceptionis
nostræ, cum inter species adiectorum signa, insignia, characteres , &
sigillos enumerauimus: est. n. quod ea omnia modifices per ca quæ
proximé dicta sunt ad quantitatem attinentia, & figendus est oculus
considerationis in eo quod in Clauis magnæ considerationibus habetur:
vtpoté á sensibus, & phantasia, nihilo nisi per cogitatiuam
facultatem ad memoratiuam patere posse ingressum.
VIII.
Quod ad
relationem attinet. Opus est non ita adiecta subiectis applicari, quasi ea casu
& vt accidit proiiciantur: atqui referenda sunt tanquam comprehensa ad
comprehendentia; indumenta propria ad indutum; tutelata ad tutantia; ita
adeóque inuicem connexa, vt nullo ab inuicem discuti possint turbine. Sint
relata secundum omnes partes, ad omnes partes; vt pertinentia, vel in
pertinentia, vt ordinata, vel deordinata; resistentia, vel conuenientia; &
vniuersaliter ita fiat, vt conceptus vnius connectatur alterius conceptui. Quis.
n. adiectum hoc Dignitas regia, abscisum ab omni subiecto conceperit? Simul
igitur intelligantur adiecta cum subiectis: & quasi elementa lapidibus
insculpta prodibunt; nec tanquam á vento exagitata volitabunt, vel
confundentur, sicut accidit figuris arenarum tractibus effinctis.
IX.
Agere quoque
intelligantur adiecta in subiecta, & in subiectis: vel pati á
subiectis, vel in subiectis. Aliqua inquam actione, vel passione viuificata
habeantur; quatenus aliquo motu, internum visum quasi sopitum, exagitatione
quadam expergefaciant. Errando, Transeundo, Subeundo, Adeundo, Abeundo,
Coeundo, Ascendendo, Descendendo, Obuiando, Deuiando, Vitando, Destituendo. Quo
aliquid Admoueant, Pellant, Trudant, Excludant, Abalienent, Circumagant,
Auersentur, Refrenent, Vexent, Abiiciant, Retorqueant, Deiiciant, Demoliantur,
Diruant, Erigant, Eleueut, Extirpent, Distendant, Eradant, Abstergant, Eximant,
Euacuent, Hauriant. Quibus omnibus non efficitur quo minus subiectis adiecta
sint adnexa atque fixa: sed potius vt magis figantur; ipso enim in motu est
fixionis, & perseuorantiæ sita facultas. Ne igitur hæc inde
stabiliri desperes: neque. n. continuus motus sua stabilitate caret qua sit
continuus: sic vt & fortunam poeta sua in inconstantia constantem
appellitat. Cæterum in varietate, multitudine, velocitate, &
tarditate seruetur modus: nec careant conditionibus ad qualitatem adiectorum
pertinentibus.
X.
Quemadmodum in
subiectis ita & in adiectis euitanda est vniformitas. Quantum quippe
valeat, naturæque consona sit varietas ex supradictis desumi potest. Vnde
& illud.
Per tanto variar natura
è bella.
licet quidem
eadom adiecta diuersis apponere subiectis: sed id in sepositis. atque post
plurium interpositionem distantibus, actibus implicita differentibus, &
secundum diuersas habitudinum species se habentia.
XI.
Illud etiam
adiecta retinent cum subiectis commune, (cum conueniat, necessariumque sit ea
subiectorum distinctionem consequi vt ipsa quæ ad vnum pertinent
subiectum, non complectantur ilia quæ pertinent ad alterum; sod omnem
continuitatem, connexionem, constipationem, & ad mixtionem fugiant. Dtim
quippe diuersorum subiectorum adiecta vltro citroque actiones admitterent,
atque motus: quasi inter se manus conserentia, aliisque occupata negociis
frustra ad tuum auocabis obsequium.
DE ORGANO
I.
Reliqum est ut de
organo, quo in proposito vtitur anima non-nihil determinemus. Non n. agenti,
sufficit ad completam cognitionem: formæ inducendæ, & subiecti
formandi rationem habere: verum quoque vbi negocij vrget opportunitas, id quod
est ab agente in subiectum formæ vehiculum operæ præcium est
non omittere quid sit in sua essentia; item, quale esse debeat, & quomodo
sit contrectandum.
II.
Nouem concurrunt
ad rememorationem faciendam & memoriam. Intentio antecedens qua primum
aliquis sensus extrinsecus, vel intrinsecus sit in actu ex hoc quod mouetur ab
obiecto. Prouocatio imaginationis, vbi sensus commotus iam mediate vel
immediate expergefacit imaginationem. Imaginationis motus passiuus quo pellitur
ad inuestigandum. Imaginationis actiuus motus quo iam inuestigat. Scrutinium
quo intendens imaginatio inuestigat. Imago, ut pote species memorabilis. Intentio
imaginis, nempé ratio qua memorabilis efficitur in præsentiarum
aliis exclusis. Præsentatio illius intentionis, quod. s. intentio illa
præsens officiatur. Et iudicatio qua apprehenditur eam esse intentionem
illius imaginis.
III.
Inter hæc
omnia quod scrutinium appellamus siue discerniculum (vtpoté quo
cogitatio inquirit atque discernit) instrumenti rationem sortiri facilé
constat quod ita communi nomine insignimus: quippe cum ad nostra vsque tempora
eius nulla facta fuerit consideratio: proprio celebrique nomine caret. Cuius
nominis rationis, considerationisque carentia isti occlusit iter inuentioni:
quandoquidem radix formandæ reminiscentiæ atque memoriæ, in
cæco densarum tenebrarum latuit profundo. Est ergo instrumentum istud in
facultate cogitationis, proportionatum baculo in nostra manu (vnde nominis
instituti vel melius instituendi rationem habere possis) quo stantes iacentem
aceruum, dimouemus, diruimus, atque dispergimus. Vt nobis castanea é
medio glandium, vel é communitate aliarum castanearum determinata
prodeat.
IV.
Et cognoscitur
instrumentum istud ab actu. Cum. n. sit duplex virtus conseruationis videlicet
& rememorationis: quæ cum (vt aiunt) sint re vnum, secundum rationem
distinguntur; sicut & vtrumque ab imaginatione, magis tamen meo iudicio. Virtus.
n. conseruationis est in confinio virtutis memoratiuæ &
imaginariæ: & quasi conterminat eas. Distinguitur igitur rememoratiua
ab imaginaria: cum quandoque sine forma imaginabili, imaginabilis formæ
intentio comprehendatur: quandoque vero eius intentione forma non exuitur. Hinc
fit vt cum multa simul retineamus, multa simul imaginari non possimus. In iis
ergo hoc est quod agit instrumentum, Discernit, Disterminat & Ordinat vel
(si libeat magis iustificate loqui) est quo fit Discretio, Distermitiatio,
Ordinatio. Vnde á cogitatiua seponitur sibi in prospectum præsens
de multis vnum, vnum inquam imaginatum vel vnius imaginem de multis retentis
educit in propositum: Et sicut imaginatiua comprehendere dicitur, quid eius
quod á pictore est in pariete descriptum; rememoratiuaque illius
picturæ retinet intentionem: ita organum istud habet vicem deferentis
& applicantis, vel magis eius quo fit delatio, & applicatio istius ad
illud: ac si inuicem sint colligata: vt accidit in amplexu qui est in annulis
cathenarum & similium. Ideóque quasi natura ipsa duce ad nostra
vsque tempora hanc connexionem, locorum ordine emulabatur ars: vt vbi rem rei
non valebat connectere, illud quod erat vnius post id ei quod erat alterius
ordinabat: vnius inquam & alterius non proprium & pro ratione: sed
appropriatum á præsenti positione: & hoc pacto quasi ex
extraneis applicationem imaginis ad rememoratiuam aucupabatur. Ecce igitur
scrutinij munus est vt vnitates (ita. n. dixerim multa vna vt verborum
censoribus aliquid concædam) sigillatim capiendas per ipsum in ordinem
disponantur. Quod ita accidit, vt cum centum ouium singulas singulis, atque
diuersis numerorum notis vt 1 2 3 4 5 6 7 8 9, & aliis deinceps
inusserimus: ipsis mox cateruatim, & confusé occurrentibus
adeó vt alia aliam impediat: vt gregarius baculo has oues diuertit,
illas conuertit; has attrectat, illas allicit, quó suo singulas deducat
ordine: ita cogitatio promptissimé aliis abactis: determinatum seligit
aliud post aliud ipsa scrutinij virtute. Hic est locus considerandi á
similitudine, quatenus veluti gregarius ex memoria ordinis numerorum, ordinem
recipit ouium, quem per ipsas habere non potuisset: Sic nos facile genus artis
inuenimus quo audita, vel visa numeris suo generi congruentibus formantes, ipso
numerorum ordine, ordinem sentitæ rei deinde concipiamus, in tantum, vt
scientes numerare perquam facile doceamus memorari. De formatione numerorum per
omnia extat nostrum aliquid apud paucos. Et eius theoria est in libris Clauis
magnæ vbi de numeris semimathematicis. Ingeniosis credo sufficere
monstrasse nos in ista parte locum: vbi si non quod satis est insinuamus,
forté pro congruentia loci vitra quam satis est expressimus. Nobis. n.
ad paucos (vt gratias habeant) non autem ad omnes respicere consulitur.
V.
Est igitur
scrutinium numerus quidam, quo cogitatio tangit modo suo species conseruatas,
eas pro sua facultate Disterminando, Disgregando, Colligendo, Applicando,
Immutando, Formando, Ordinando, inque seligendam vnitatem Referendo. Dicitur
quidem numerus quia in nullo genere conuenientius potest collocari. Porro talis
numerus est: vt nil sit quod per aliud quam per ipsum memorabilitatem possit
induere, ve1 habere: non obstante quod aliis notum non viderim; nec per eosdem
quoquo pacto definitum: ipsum in memoratione est necessarió concurrens
principium (loca. n. habent vim non quia loca, neque quia imaginata: sed quia
talem numerum in eorum ordine latentem habent) cuius rationem duarum
differentiarum (quarum altera contrahit ipsum genus proximius, altera contrahit
alteram vt melius possumus hoc pacto, explicamus. Numerus videlicet á
quotuitate denominatus, dictus ad differentiam numeri denominati per
quotitatem, quo responderemus quærenti quot sunt oues? Et numeri
denominati per quotuitatem quo responderemus quærenti quoties venerunt
oues in occursum? per ipsum. n. satis faceremus quærenti. Quota est ista
ouis? quota est illa ouis? & ideo differenter per quotuitatem dicitur. Quæ
eum duobus adhuc sumatur modis tum videlicet vt respondet per primum secundum
& tertium: tum vt primo, vel secundo vel tertio suo occurrit vel occurrere
facit. ordine: iam in proposita iuxta secundam specificatur proximam
differentiam; non autem primam. Est. n. quotuitas practica non theorica,
quæ. s. non in ratione sed magis propriéque in vsu consistit. Qui
quidem vsus dupliciter accidit; & videlicet primo cum quodam respectu
habitudinéque determinata quadam, vt contingit iis qui per ingenium,
rationem, & intelligentiam, recordantur: cum sciant de hoc esse dicendum,
hoc esse proferendum, & post hoc sequi illud, & post illud
rationabiliter aliud: in quibus proprie fieri dicitur reminiscentia, vt patet
per famosam distinctionem ipsius á memoria. Et secundo sine apparente
respectu: sed potius cum quadam magis absoluta (licet non vero absoluta) ratione,
vt nobis accidit cum vocum minimé intellectarum meminisse possumus,
cuiusmodi extant illa Charontis apud Merlinum.
Est percor partes agrios
labefacta ruinam.
& allis
eiusmodi in quibus nullus potest esse cogitatiuæ actus, nec
distinctiuæ virtutis, ideóque eorum memoria esse potest;
reminiscentia autem minime vt satis manifestum est us quibus manifesta est
alterius ab altero differentia. Cum igitur hæc applicatio non referatur
ad memoriam cuius est recipere & retinere (vt diximus & probauimus
demonstratiuæ in Clauis magnæ doctrina:) nec phantasiæ
generaliter dictæ (utpoté quæ includit etiam in sua
significatione sensum communem communiter appellatum) ipsa. n. non est nisi
eorum quæ vel secundum integrum, vel secundum partes in sensibus
particularibus & externis præxtitere modo suo. Nec certé
cogitatiuæ, cum ipsa sit de apprehensiuis cognitiuisque facultatibus,
eiusmodi vero quorum allatum est exemplum non sint, in apprehensibilium
cognoscibiliúmque genere. Quæ nam igitur est illa potentia
interior quæ ab aure perceptas illas voces ad sensum communem delatas vt
voces tantum nudas, potuit intrudere in memoriam? certe si est cogitatiua (cum
non libeat aliam internam fingere potentiam ex æquo cum cogitatiua
memoriæ proximam pro intrudendis his) haud est nuda cogitatiua, sed
scrutinio armata, quo non solum quæ quasi manu tangere potest, sed &
ea ad quas quasi manum extendere non valet, immittit in memoriæ
promptuarium. Ex quibus patet hoc instrumentum esse necessarió ponendum,
cuius latentia multarum occlusit iter inuentionum.
VI.
Genus actuum
scrutinio prosequutorum in quinque distribuitur species. Applicationem,
Formationem, Immutationem, Adunationem, & Ordinationem, quæ sane
perpaucis notæ sunt: Sicut. n. non omnes qui vident, & audiunt:
quomodo vident & quomodo audiunt, & quid est quo vident, & quid est
quo audiant bene norunt: ita & non omnes, qui applicant, formant immutant,
adunant, & ordinant: sciunt quomodo hæc præstent, & quid
sit quo præstent. Notum satis est in vniuersalitate & confusione
quadam hæc á ratiocinante anima produci: Sed non admodum quibus
proximé potentiis, facultatibúsue, & organis: nec vt
desideramus ante nos apparuit qui hæc fuerit rimatus intimius quam quidam
ex Arabibus qui versati sunt circa Peripateticam disciplinam à quibus
nonnulla prætacta sunt. Sed si nos hæc omnia per singula velimus in
notitiam deducere: maximum aggrederemur negocium, & difficile ad
communicandum; præsertim cum videam temporibus istis perpaucos
veré philosophos vt in præludij significatum est sententiis: mitto
quam aliquorum nominum, nouitas quam nouæ exigunt inuentiones, atque
considerationes, plurimos lederet: hac de causa SILVI A BONIS, atque etiam quia
ad negocium istud quod ad praxim præcipué dirigitur non spectant
necessarió: illud ergo maximé animaduertendum est quod de
scrutinio cum quandoquo enumeratis nunc ordinate subinferemus.
VII.
Pro applicatione
notandum quod dicitur facultates istas analogiam & ordinem inter se
retinere vt sensus exterior sit circa corpora; Phantasia circa corporum
simulachra. Imaginatio circa singulas simulachrorum intentiones: Intellectus
veró circa singularum intentionum naturas communes & rationes
poenitus incorporeas. Ex qua analogia sequitur (vt alibi monstrauimus) quod
sicut extat ars quæ sensum externum allicit, trahit, atque ligat: ita est
quæ allectat, atque tenacissimé vincit. Cur ad vuas per Zeusim
depictas accursabant volucres? cur Venus á Praxitele sculpta vix ab
amatoribus pudica seruabatur? quia artificum forma quædam ita suum
subiectum rebus applicabat vt eas intensius exquisitiusque discerneret; nec non
sedes vnde præcipuè & [vt ita dicam] capitaliter species
irrepunt in sensus inueniret. Licet autem [vt supra dictum est] principium
istud omnibus sit communo: non tamen vniforme esse in omnibus satis est planum:
quibus enim aptius atque temporatius est instrumentum (puta corpus) clariores
sunt animæ.
VIII.
Anima clarior
diuinis Ideis magis exposita intentius obiectorum formas suscipit: quemadmodum
qui acutioris visus est, facilius aptiúsque discernit Formæ. n. in
corporibus nil aliud quám diuinarum idearum imagines esse censentur:
quæ eædem in sensibus hominum internis, quo melius nomine
intitulari possunt quam diuinarum idearum vmbræ; Cum ita á
realitate distent naturalium; sicut. naturales á veritate distant
methaphisicalium? Harum quidem specierum aditumm in intellectum potius
crediderim immediate fieri per conuersionem ad lumen illud quod agit in nobis
intelligentiam: quam mediantibus rerum physicarum formis intus per sensus
exteriores ingestis. Ex vna tamen parte vno experimur modo, ex alia vero alio. Propterea
expedit vtramque opinandi viam sine contradictione complecti: quod quomodo fiat
alibi demonstrauimus; & tu ex temetipso si in communissima versatus es
philosophia, per hæc poteris determinare. Huiusce sané oculi nisi
in te vigeat emissio per applicationem: qui fieri potest vt per ipsum in
cæteras interiores animæ potentias scibilium speres consequi
immissiones? quid. n. aliud est non appellere, quám clausos habere oculos?
quid aliud est claudere oculos quam in vmbra (vt aiunt) mortis versari? non ne
á rerum veritate vsque ad ora vulgi transmissum est; vt equiualeat
quempiam clausisse oculos & esse mortuum?
IX.
Pro formatione
vero quæ sequitur applicationem: illud primo animaduertendum, eius totam
vim in modo & specie applicationis esse sitam. Potentia. n. generaliter
apprehensiua habet illud cum matoria commune: vt in se ipsa, & ex seipsa
nil sit præter sinum & conceptaculum: nullum elementorum in se odorem
habet aliquem, vel saporem, vel calorem: concurrentibus tamen illis fama est,
in diuersos ordines atque gradus, omnem prodire colorem, saporem, & odorem.
Ignis alteri corpori admotus lucet; insuper & iuxta corporum varietatem
diuersimodé in melius, atque deterius splendescit. Id sané non
habet ignis in se, nec corpus alterum in se, sed ambo habent virtute
applicationis. Iam habes per similitudinem, formationem tum intellectus, tum
memoriæ consequi applicationem, tanto meliorem; quanto, & antecedens
melior extitit applicatio: & huius efficacia maxima ex parte in scrutinij
manuductione consistit.
X.
Sunt qui velint
formas facilis reductionis esse illas quæ sunt apud virtutem imaginatiuam
atque communem sensum, multæ corporalitatis & modicæ (inquiunt
ipsi) spiritualitatis. Formas vero difficilis reductionis, esse multæ
spiritualitatis & modicæ corporalitatis. Id quidem ita sibi suadent
quia formæ multæ corporalitatis morantur dum sensus communis
spintualitatem ab earum corporalitate distinguit; vnde formam illam fixari in
ea contingit; idque præsertim cum eam pauci corticis recipit. Hinc
reciproce inferunt hominem tardi motus in cuius anima figuntur sensibilia
quæ transierunt: melioris esse rememorationis. Quæ omnia habent
quandam leuem persuasionem quæ quidem cum verbis explicantibus ipsa
similia sunt opinationibus & sermonibus somniantium. Constituunt. n.
memoratiuas species alias veloces, alias tardas, alias tempestiué, alias
maturé; alias figurari per equum Martini, alias per equum Georgi, quod
dicere & sentire non convenit grauitati illorum. Quidquid enim sentiant:
nunquam corporalitas quá corporalitas, seu proprius dicas corpus qua
corpus est, quippiam agere intelligi debet imó vniuersaliter asserendum
à corporalitate non esse actionem; á maiori minus esse, a maxima
minimè, quia corpus quatenus corpus non agit, omnis. n. actio est
à qualitate, & ab eo quod spiritualius est ipsa qualitate; magis,
& ab incorporeo maximé. Vtlibet ergo intelligantur verba illorum
famosorum virorum euitare nequeunt semper inconueniens, & si velis eos
excusare quod non corporalia agunt magis quia corporalia, sed quia multum
morantur & sunt vehicula accidentium, á quibus informationes
efficiuntur quæ morantibus corporibus morantur; & morantia figuntur
magis. Hæc excusatio non potest capi nec retineri quominus obiter euomatur
á verbis illorum, leuissimique stomachi sententia. Mitto quod magis
rudes sunt magis morosi, & magis morosi magis rudes: nec obstat quod
experimur nos morantes in consideratione vnius rei magis memores reddi
quám leui consideratione præter labentes, experimur enim etiam
atque non minus, nos quædam sine mora audita atque visa vel etiam
considerata in sempiternum recordari; alia vero diutius attentiúsque
visa & considerata, minimé retinere. Haud igitur in mora &
corporalitate est virtus, imo in ipso contrario maximé quod ad corpus
attinet. Quod vero ad alterum non est mora quæ facit fixionem: sed
formæ actiuitas, videtur autem mora conferre aliquando: quia forma aliqua
non apta vel nata est citó agere, vel subiectum citó recipere,
ideóque morando perficitur actio. Vbi vero forma est spiritualior, est
& actiuior. Hinc ignis actiuissimus est omnium elementorum, quia
spiritualissimum est inter ea, & potentissimum ad conuertendum in se, &
data materia solus per se in infinitum crescens. Qui etiam si multum agit: non
quia multus est. & magnus, agit, vtpote propter multam corporalitatem: sed
propter intensiorem qualitatem, quæ consuenit seruari in illa
magnitudine: quæ quidem qualitas (vt notant quidam Platonicorum) si
posset reduci in medietatem illius magnitudinis: intenderetur adeo magis, vt
duplo potentius ageret, si in minimam quantitatem, maximé potentior: si
in indiuiduum infinite potentior. Ex his ergo considerari potest quam
inconsiderate dicti philosophi loquuti sint.
XI.
Hinc etiam patet
quam imperité (etenim hoc notare non est sine emolumento eorum quæ
ad præsens institutum spectant) equini quidam medici proferant illud
vulgatum. Non qualitas, sed quantitas. Cum ad eorum propositum oppositum totum
proferri deboat. Esto. n. quod qualitas tantæ virtutis non sit infra
tantam quantitatem, & in multa quantitate multa qualitas conseruetur:
nunquam tamen actiuitas refferri debet ad molem, totúmque illud quod est
pertinens ad rationem materiæ, extensio. n. ipsa ordinata est [ipsis
etiam indicibus] ad continentiam: qualitatis, atque formæ. Ferri id tamen
potest si ab Apotecariis eorum dictum fuerit: quia recipiunt precium iuxta
quantitatem quæ est in ponderibus, numeris, & mensuris, quidquid sit
de qualitate simplicium, pharmacorum & aliorum confectorum; & idcirco,
vt existimo, quidam ex eis in suo insigni notatum habebat in nostra patria. NON
QVALITAS SED QVANTITAS. quamuis. n. constaret eum hæc retulisse ad porcum
depictum de quo non quæritur sicut de equo, an concinnos habeat oculos,
parvas auriculas, contractam ceruicem, latum pectus, minacem frontem, os
arrectum, crura soluta, & id genus alia, sed duntaxat an sit latus longus
atque pinguis, id tamen non minus conuenienter subinde poterat á porco
ad id quod erat intus in apotheca referri. NON QVALITAS SED QVANTITAS,
vtpoté pia mater, quæ dotauit filias & doctorauit filium.
XII.
Adunatio uero
& immutatio, licet sint duo actus: simul tamen fiunt. Immutando enim fit
adunatio; adunando fit imrnutatio. Horum rationem ita aperimus. Dixit
Heraclitus, Si omnia entia fumus fierent: nares omnia discernerent. Dicamus
crassius. Si omnia præter Vulpeni in gallinaceos conuerterentur frustra
non esuriret vulpes, omnia per vulpem essent vorabilia. De potentibus omnia suo
modo conuertere, vnum est hominis phantasia: de potentibus omnia suo modo
vorare, & degustare vnum est hominis cogitatiua. Tale conuersionis genus
potent attingere (non sine cogitationis actu) phantasia; vt omnia memorabilia
potenter reddat non absque phantasiæ actu cogitatiua. At inquies
oportebit phantasiam conuertere omnia aut in vnam speciem, aut in plures: si
conuertat & reformet in vnam; iam non erit multorum memoria, sed vnius: si
quippé omnia conuertantur in ouem: iam lupus non multiplicabit
comestibilium speciem vt dici possit præter vnum quippiam illi esse
comestibile. Si conuertat reformétque in plures species: aut finitas,
aut infinitas si finitas: aut determinatas & istas cognoscere & aut
determinare opportet; aut indeterminatas, & ita erimus in eodem in quo
sumus. Infinita vero tentare stultum est. Scire igitur oportet conuersionem non
ita fiendam vt substantialis diuersitas destruatur; nec vt accidentia vnius
cuiusque rei propria tollantur: Sed vt diuersa atque omnia ita vna illis
applicita adueniente forma, afficiantur modo suo: vt vnam ab vno, & per
vnum memorabilis subeant rationem: Sic omnia lupus iste ingurgitabit vt vnum:
si omnes substantiæ & quæ inmediate consequuntur eas vnius
generis accidentium indumenta subibunt.
Sicut ad eandem
vocalem in centro circuli innumera si esse, & imaginari possint elementa
relata; (non ablato quod corum singula suam diuersitatem retineant) omnia vnius
sonantiæ modum subeunt: imo tantum abest vt per vocalis applicationem
subcludant suam essetiæ ab aliis diuersitatem: vt per illam magis eadem
insinuare valeant. Sic & vni spiritui pluribus appositis organis
diuersæ pro eorum propria ratione producuntur voces. Quid ergo est quod
disperans non disponaris, & quasi accingaris ad aliquam de innumeris
possibilibus tibi speciem comparandam; in phantasiæ &
cogitatiuæ conterminio situandam: qua vniuersa sicut in libro
spectabilitatem, ita & in anima memorabilitatem induant? Hoc est quod
tuæ relinquimus industriæ ô quicunque es ingeniose. Intueare
quid præstiterit modus inventionis Pan Archadiæ Dei cum primus
calamos coniunxit agrestes: hæc quæ diuersis iam acta ingeniis non
facile olim consonare solebant: iam vnico eiusdem spiritu, in vnum quasi imparibus
compactum cicutis in missorum, ablatam dispersionem, adunionemque factam, quam
commode præstat vnus.
XIII.
Pro hoc quod ad
ordinationem attinet, vulgatæ sunt (licet ad rem minus & modicum
relatæ) propositiones ab ista pendentes, quæ consideratis iis
quæ per nos extant enucleata melius vsuuenire possunt. Principaliter ergo
contingere dicitur reminiscentia, cum motus iste huic motui de necessitate
succedit, vel motum istum hic motus concomitatur: siue id sit locali, siue
temporali, siue rationali, siue naturali, siue artificiali, siue quomodocunque
aliter positiua concomitantia, atque vnius post alterum successione. Ad quem
sané modum, progredimur á memoria niuis ad memoriam hiemis; Hinc
ad eam quæ frigoris. Hinc ad eam quæ antiperistasis: Hinc ad eam quæ
intendentiæ caloris in stomacho: Inde ad eam quæ potentis
digestionis; Ab hac in appetitum, & viuacius nutrimentum; robur, &
exercitium; & ita deinceps in hoc. In aliis omnibus similiter. Si quid vero
habet naturam carentem ordine: ad aliud ordinatum referatur: atque innitatur:
quod quidem semper esse debet aliquod sensibile: quamobrem non temeré
á ratiocinativo philosopho dicitur ordinem propria natura sensibilium
esse: & non cognoscit ipsum extra margines naturæ. Vnde si
quæras ab illo quid est ordo? est inquiet progressus rei secundum viam
naturæ. Quid est ordinis carentia exitus inquiet á via
naturæ. Hæc sunt quæ de organo, & ad organum scrutinium
pertinentia volumus esse dicta: quæ si attentius contemplaberis; nihil
est quod ne ad vlteriora progrediaris impediat: ex iis. n. remoueris ab eo,
quod ad consequentes actus occlusum faciebat iter. Et certé facere non
potuimus; ne sub titulo theorices sufficienter apponeremus ea, quæ per so
ipsa praxim complere valeant.
TERTIA PARS
I.
Age iam ad
operandi formam transeamus insinuandam. Tanquam præludiis agentes, ab
elementorum simpliciorúmque notitia, ad compositi integri, atque
perfecti considerationem deueniamus.
Primum igitur ad
eorum similitudinem qui prius manum paginæ docent admouere quam oculi ad
inscriptos caractheres coniiciantur: proponimus ante apparanda subiecta quorum
præcesserit memoria: vt ipsorum virtus & efficacia discooperiatur
hunc in modum. Sumatur subiectum commune idque primo in partes eius maiores
distribuatur, quæ ex instituto saltem operantis sibi succedere debeant:
quæ partes maiores, subiecta magis propria superius sunt appellata. Hinc
ad subdiuisionem procedatur; vt partes istæ ad inuicem finiri, &
ordinatæ sibi inuicem succedere perceptæ, in loco contiguitatis
veræ, vel positiuæ describant sibi alias partes, quæ subiecta
propriissima indiuiduáque sunt: quæ multiplicari debent iuxta
rationem latitudinis subiectorum magis propriorum, & commodum occurrentium
sedium adiiciendorum.
II.
Quibus ita
dispositis & prompté memoriter habitis adsit cathalogus diuersarum
rerum sensibilium, quæ primo numero sint viginti & quinque, deinde
quinquaginta, mox centum: vt gradatim exercitationis beneficio exoptata
comparetur disciplina; cum hoc quod optimé videbitur quomadmodum ea quorum
ordo naturlem memoriam suggeret: merito subiectorum quibus distributa sunt
& applicata; ordinate tibi non minus quam si in pagina essent exarata
occurrent: vt ab vltimo ad primum eadem facilitate possis incedere; qua
á primo ad vltimum accedebas. Item & quomodo libet ordinem
referendorum inuertere; ad hoc ipsa locorum sensibilitate conferente.
III.
Proinde visa
subiectorum efficacia ad adiectorum rationem transeamus quibus non tanquam leui
fragilique fundamento naturalis innittitur memoria. Adest ergo duplicis generis
memoria, terminorum videlicet atque rerum: quarum hæc simpliciter
admittit necessitatem: illa veró in aliquo quodam genere, vel in eo quod
per ipsam acui creditur memoratiua facultas ad propriæ functionis
expeditionem: grauiora. n. passi minorem difficultatem & arduitatem non
sentire consueuimus: vel quia alicuius facultatis fert consuetudo, cum
occurrentia propositi atque sententiæ in initialium verborum expressionem
requirere, vel quia rebus accidit vnicum propriumque nancisci nomen idque non satis
in promptu, vt sunt herbaram, arborum, mineralium, seminum & id genus
aliorum, quorum conceptum habere minimé sufficit: vel tandem quia
sæpe sese offert occasio proferendi verba, quorum minimé rationem
habemus.
IIII.
De generibus
quibus res ipsæ adiiciuntur, explicantur, séque inuicem insinuant:
alibi declarabimus. Pro genere autem istius facultatis satis tibi apertum iter
ex antedictis: necnon habes optimam magistram atque ducem tum intrinsecam, tum
extrinsecam naturam, quæ te per rationem insitam & obiecta præsentia
semper illuminat.
V.
Modorum quoque
quibus termini adiiciuntur plurimi, & innumeri occurrere tibi poterunt
dummodo fueris in agitatione Clauis rnagnæ peritus (illa quippe fons est
omnium inuentionum) eos qui nobis commodiores visi sunt in diuersis locis
diuersos explicarnus. Modum vnicum quo ad nostra vsque tempora vsi sunt antiqui
prorsus contemnimus, quia laboriosus est multámque requirit
exercitationem, nec certæ est ab omnibus assequutionis.
VI.
Perstrinximus
igitur intrinsecæ lectionis latitudinem illam & longitudinem
compressimus: iis. n. oculum phantasiæ disgregantibus atque
distrahentibus, maius causabatur negocium, quod artis difficultate
exercitationísque prolixitate, dignioribus intenta negociis ingenia
repellebat. Quid. n? indiuiduo subiecto per vnicum adiectum vnicum tantum (vt
in pluribus) committere licebat elementum, quippe cum innumerabiles habeantur
combinationum & compositionum differentiæ. Qua de re qui primus
apparet hanc artem transtulisse á Græcis ad Latinos: deridet
Græcorum quorundam studium verborum imagines conscribere volentium, atque
ita eas sibi parare, vt cum opportunæ fuorint in inquirendo tempus non
consumetur. Videbat. n. verborum infinitam esse multitudinem, ideoque ridiculum
esse illam persequi velle. Atqui nobis non solum possibile sed & facile
compertum est posse apparatas haberi imagines, quibus singulis quibusque locis
cuiuscumque generis terminos integros apponam, idque pluribus modis, vt in
pluribus tractatibus ad diuersas ordinatis intentiones manifestamus: In
presentiarum vero per hunc qui sequitur proponatur modum.
Prima praxis quæ
vocum est.
De fixione rotarum.
I.
Ad ordinatam
parandam exercitationem: primò elementorum prompta habeatur conceptio:
elementorum inquam illis adiectibilibus explicabilium, quæ ad omnes
producendas actiones nec-non ad passiones omnes recipiendas sunt aptissima.
II.
Ex iis ergo
triginta tuæ notitiæ melius inhærentes ad triginta
elementorum expressionem faciendam eligantur: quæ completum reddunt
numerum, eorum quæ diuersis inseruiunt in tribus idiomatibus
pronunciationum differentus: neque. n. necessarium est triplex instituere
elementarium, cum A ipsum equiualeat ipsi a [alpha] &
[aleph] B. ipsi b [beta] & [beth]. similiter
& alia multa aliis. Vbi vero super nostri generis elementa sunt Græca
vt y w q [psi omega theta] & vltra
hæc & illa, sunt Hebræa: propriis sunt notata caracteribus. Et
ita vnum simplex elementarium deseruit tribus linguis & iis quæ illis
sunt subalternatæ.
III.
Triginta igitur
adiecta promptitudine citra omnem dilationein possibili tuæ se offerant
phantasiæ, dum alius vel tu te intentes ad prompté respondendum
quid pro singulis elementis ordinate, regressiué, &
progressiué, item & inordinaté propositis habeatur.
IIII.
Quo quidem
peracto, ad tribuendum singulis singulas appropriatas operationes procedatur:
quæ omnes sint ad oculum sensibiles; quæque non sine corporis motu
prosequantur. Tu prout tibi commodius videbitur ordinabis atque statues: nos
interim eiusmodi sub typis proponemus Agentes & actiones.
Lycas in conuiuium |
AA |
Deucalion in lapides. |
BB |
Apollo in pythonem |
CC |
Argus in bouem |
DD |
Arcas in Caliston |
EE |
Cadmus in satos
dentes |
FF |
Semele in partum |
GG |
Echo in Narcissum |
HH |
Tyrrhenus
nauta in Baccum puerum |
II |
Pyramus in Ensethe |
KK |
Mineis in lanificium |
LL |
Perseus in caput
Medusæ |
MM |
Athlas in coelum |
NN |
Pluto in Proserpinam |
OO |
Cyane in stagnum |
PP |
Arachnes in telam |
QQ |
Neptunus in equum |
RR |
Pallas in oliuam |
SS |
Iason in Tauros |
TT |
Medæa in cacabum
Esonis |
VV |
Theseus in Scyronem |
XX |
Filia
Nisi in paternum crinem |
YY |
Dedalus in alarum
structuram |
ZZ |
Hercules in Antheum |
yy [psi psi]
|
Orphæus in lyram |
jj [phi phi]
|
Cicones in Orphæum |
ww [omega omega] |
Esacus in precipitium |
qq [theta theta] |
Mennonis in sepulturam |
òò [`ayin `ayin] |
Arion in delphines |
öö [sadhe sadhe] |
Glaucus in herbam. |
ùù [shin shin] |
In quibus non
requiritur necessarió primum nominis agentis vel actionis elementum;
idem esse cum illo cuius est expressiuum: sufficit enim ambo hæc
determinato huic significando esse adscripta.
Rotam igitur primó
immobilem intra alte-
ram immobilem ita situabis: vt exte-
rior homines; interior autem ap-
propriatas denotet actiones.
V.
Quibus foeliciter
succedentibus ad vlteriorem fiat progressus operationem. Placeat inquam homini
& hominis actioni addicere instrumentum vel insigne non quidem quod ad
illius tantum referri debeat actionem, sed quod sit omnibus vt fieri potest
adaptabile vel saltem omnibus in operibus obeundis compatibile. Non. n. ideo
fixæ figurantur hæ rotæ vt maneant perpetuo: sed vt vnius
adiecti appropriata nostræ figantur memoriæ: vt cum huc, illucque
prodeunt: semper atque statim referri possint ad illum (vt in vlterioribus
patebit) ad quem præsentia sunt ordinata. Habet ergo Lycas cathenam,
Deucalion vittam, Apollo baltheum, Argus caputium, Arcas peram, Cadmus
antesinale, Semele suppositam sedem, & ita deinceps alij alia, quæ
licet singulis sint propria: sunt tamen pro viribus omnibus appropriabilia quod
quidem magis est curandum. Ratio. n. praxis vltimæ atque profectio;
rationi praxis initialis est præferenda.
Rotam
igitur secundo immobilem intra duas alias immobiles pro appropriatis duobus:
quæ ad hominem referuntur constanter nanciscendis collocato: quatenus
perpetuo naturam elementorum vbicumque ponantur, & quomodocumque disponantur
præsentare queant. Rotæ
fixæ mentis oculo conspiciendæ sunt huiusmodi.
Ibi exterior significat homines Media proprias actiones. Interior vero insignia
hunc in modum.
A |
Lycas |
A |
in conuiuium |
A |
cathenatus |
B |
Deucalion |
B |
in lapides |
B |
vittatus |
C |
Apollo |
C |
in Pythonem |
C |
Baltheatus |
D |
Argus |
D |
in bouis custod. |
D |
caputiatus |
E |
Arcas |
E |
in Calistum |
E |
peratus. |
Similis de aliis
esto institutio, ordinatio, & iudicium. Vbi vero ad tertij elementi
significationem instrumentum addere contigerit (quamuis hoc minus commodum sese
offerat, accidit enim actionem appropriatam, vel contingentem non pati in manu
tale appositum) ipsum pro commoditate imaginetur aliquo adiectum vel alligatum
vel interiectum pacto, vt operationem Turbet, Adiuuet, & vel Abiiciatur,
Euertatur, Eximatur, Extricetur, Euacuetur, Ruat, Incidat, vel quomodolibet
aliter pro operis congruentia se habere possit: Cæterum incomparabiliter
conuenientius est insignire: quippé cum sine vlla difficultate insignia
possint ad omnes referri & applicari.
VI.
Consulto plané
industriæ tuæ committere placuit inueniendas congruentes actiones,
& organa, sine insignia, sicut enim singulis peculiares determinatorum
hominum sunt magis notæ & celebres effigies: ita etiam (cum trahat
sua quemque voluptas) habent singuli quibus operibus instrumentis &
insigniis, sollicitentur magis, magisque in affectus concitentur. In
superioribus. n. Ianuæ memoriæ dicebantur affectus; hósque
potentiores, patentiores: ij vero nec iidem sunt, neque ab iisdem emanant
principiis in omnibus.